ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Με ιδιαίτερη ικανοποίηση το Ευρωπαϊκό Κέντρο Αριστείας Jean Monnet του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών παρουσιάζει το ανά χείρας πόνημα, αποτέλεσμα πολυετούς ενασχόλησης με το γνωστικό αντικείμενο του προσφυγικού-μεταναστευτικού που είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία ενός σημαντικού και διεπιστημονικού πόλου ενδελεχούς έρευνας και εκπαίδευσης στα ζητήματα αυτά στο ΕΚΠΑ, απολαμβάνοντας και διεθνούς και εθνικής αναγνώρισης.
Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Αριστείας Jean Monnet ιδρύθηκε το 2000, με σύμβαση μεταξύ του ΕΚΠΑ και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, στεγάσθηκε σε χώρους του ΕΚΠΑ δυνάμει των αποφάσεων του Πρυτανικού Συμβουλίου της και έκτοτε λειτουργεί ανελλιπώς. Στοχεύει στη διεπιστημονική προσέγγιση της ευρωπαϊκής ενοποίησης σε συνάρτηση και με τις αντίστοιχες ελληνικές πολιτικές και απόψεις. Επιδιώκει να ενεργοποιεί προς τούτο το αντίστοιχο επιστημονικό προσωπικό και τους εμπειρογνώμονες των σχετικών κλάδων. Ως το μοναδικό μέχρι σήμερα Κέντρο Αριστείας στο ΕΚΠΑ, με τις πολυετείς και πολυδιάστατες ερευνητικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητές του έχει συμβάλει στη διεθνή προβολή και εξύψωση του κύρους του ΕΚΠΑ και στη βελτίωση της θέσης του στις διεθνείς αξιολογήσεις (δεδομένης της σημασίας που αποδίδεται στα Κέντρα Αριστείας σε τέτοιες διαδικασίες).


Κατά την υπερεικοσαετή δράση του το Κέντρο υλοποίησε δεκάδες ερευνητικά και εκπαιδευτικά προγράμματα με έμφαση στην ευρωπαϊκή διακυβέρνηση, τον διεθνή ρόλο της Ένωσης και τις αντίστοιχες ελληνικές πολιτικές. Χαρακτηριστικά τέτοια προγράμματα υπήρξαν η οικονομική διακυβέρνηση της ΕΕ, η κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας, το δίκαιο ασύλου και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η στρατηγική αυτονομία της Ένωσης στο σύγχρονο κόσμο κ.ά. Τα τελευταία χρόνια το Κέντρο επικεντρώθηκε στις νομικές και πολιτικές διαστάσεις της ευρωπαϊκής διαχείρισης του προσφυγικού ζητήματος και γενικότερα της μετανάστευσης, καθώς και στα ζητήματα ασφάλειας και ενέργειας στην Αν. Μεσόγειο. Την τελευταία μόνο πενταετία το Κέντρο έχει αναλάβει σειρά έργων, κυρίως στο πλαίσιο των Jean Monnet Projects του Erasmus+ και άλλων εθνικών και ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Στο σημείο αυτό περίοπτη θέση κατέχουν και τα υλοποιούμενα από το Κέντρο προγράμματα κατάρτισης του Κέντρου Δια Βίου Μάθησης (ΚΕ.ΔΙ.ΒΙ.Μ) του ΕΚΠΑ, τόσο στον τομέα της μετανάστευσης προς την ΕΕ, όσο και της εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας της Ένωσης. Στις δραστηριότητες των προγραμμάτων αυτών (εκπαιδευτικά προγράμματα , 30 συνέδρια, σεμινάρια, ημερίδες και δημόσιες συζητήσεις) έχουν συμμετάσχει μέχρι σήμερα πάνω από 3.300 φοιτητές (κυρίως μεταπτυχιακοί), ερευνητές, στελέχη του δημόσιου τομέα, κ.ά. Στο επιστημονικό δίκτυο του Κέντρου συμμετέσχαν και συμμετέχουν πάνω από 200 πανεπιστημιακοί και ειδικοί επιστήμονες συμβάλλοντας στην υλοποίηση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων και ερευνητικών δραστηριοτήτων του Κέντρου.
Σε όλη αυτή την δραστηριότητα, ιδιαίτερη έμφαση έχει δοθεί στα ζητήματα μετανάστευσης με την υλοποίηση του -επιτυχώς ολοκληρωθέντος – προγράμματος «European Governance of Migration: The External Dimension» (2017-2020), αλλά και του τρέχοντος, μέχρι το 2025 (επίσης συγχρηματοδοτούμενου από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή) προγράμματος Jean Monnet «Migration Challenges from Eastern and Central Mediterranean: EU Policies & New Responses». Έναν από τους καρπούς των εκπαιδευτικών και ερευνητικών δραστηριοτήτων που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο των ανωτέρω δύο προγραμμάτων Erasmus+/Jean Monnet αποτελεί και το ανά χείρας εγχειρίδιο.
* * *
Το προσφυγικό-μεταναστευτικό ζήτημα αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες σύγχρονες προκλήσεις για την Ευρώπη και την παγκόσμια κοινότητα. Εμφανίστηκε με ιδιαίτερη οξύτητα μετά τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο όταν εκατομμύρια πρόσφυγες εκτοπίστηκαν από τις εστίες τους ως αποτέλεσμα των συγκρούσεων. Η ανθρωπότητα, με προεξάρχουσα την Ευρώπη, κινήθηκε στο πλαίσιο και της νέας παγκόσμιας τάξης που εγκαθιδρύθηκε από το σύστημα ΟΗΕ προς ένα νέο και ανθρωπιστικό σύστημα προστασίας των μετακινηθέντων αυτών πληθυσμών. Οδηγηθήκαμε ως συνέπεια το 1951 στη Σύμβαση της Γενεύης για το καθεστώς των προσφύγων, το θεμελιώδες αυτό νομικό κείμενο προστασίας. Η Σύμβαση υπογράφηκε αρχικά από λίγα κράτη αλλά τελικά επικυρώθηκε μέχρι σήμερα από 145, αποκτώντας παγκόσμια εμβέλεια. Ορίζει την έννοια του πρόσφυγα, τα δικαιώματά του και τις νομικές υποχρεώσεις των κρατών. Βασική αρχή που καθιερώθηκε τότε —και αποτελεί πλέον κανόνα του εθιμικού διεθνούς δικαίου— είναι η απαγόρευση της επαναπροώθησης, σύμφωνα με την οποία ο πρόσφυγας δεν πρέπει να επιστρέφεται σε χώρα όπου απειλείται η ζωή ή η ελευθερία του. Με το Πρωτόκολλο του 1967, με την αποαποικιοποίηση σε πλήρη εξέλιξη, αφαιρέθηκαν οι μέχρι τότε γεωγραφικοί και χρονικοί περιορισμοί των αρχικών προβλέψεων. Τα κράτη ανέλαβαν την υποχρέωση να συνεργάζονται με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ προκειμένου να διασφαλιστεί ότι τα δικαιώματα των προσφύγων θα γίνονται σεβαστά και προστατεύονται. Με τις νεώτερες συμπληρώσεις της, η Σύμβαση αποτελεί μέχρι και σήμερα το δίχτυ προστασίας για τις πληθυσμιακές αυτές ομάδες.
Ανεξάρτητα από τις πολεμικές συγκρούσεις που ποτέ δεν διακόπηκαν εντελώς, μετακινήσεις πληθυσμών έλαβαν χώρα τις τελευταίες δεκαετίες προς τη Δύση λόγω κυρίως της μεγάλης οικονομικής της ανάπτυξης. Λόγω της γενικότερης δυσπραγίας και αλματώδους δημογραφικής αύξησης στο νότιο ημισφαίριο, παρουσιάστηκαν σημαντικά μεταναστευτικά ρεύματα προς την Ευρώπη, τη βόρεια Αμερική, την Αυστραλία κ.ά.
Στην Ελλάδα —μέχρι τότε χώρα εξαγωγής μεταναστών— τα ζητήματα αυτά εμφανίστηκαν με έντονο τρόπο για πρώτη φορά μετά την κατάρρευση των καθεστώτων υπαρκτού σοσιαλισμού στην Αν. Ευρώπη. Ειδικά από τις όμορες Αλβανία και Βουλγαρία η ροή υπήρξε αιφνίδια και μαζική. Λόγω των ιδιαίτερων συγγενικών χαρακτηριστικών (κλίμα, τρόπος ζωής, θρησκεία κ.ά.) η ενσωμάτωση των περισσοτέρων στην ελληνική κοινωνία έγινε ομαλά και χωρίς γενικότερες αναταράξεις.
Λίγο αργότερα, η μεγάλη οικονομική ανάπτυξη που γνώρισε η χώρα την περίοδο αυτή αλλά και η παράλληλη πλήρης ενσωμάτωση στο ενωσιακό σύστημα (προσχώρηση στη Συνθήκη Σένγκεν που διευκόλυνε εντυπωσιακά την εντός ΕΕ μετακίνηση, συμμετοχή στο ευρώ, κλπ.) προσείλκυσαν επιπλέον μεταναστευτικές ροές και από χώρες της Μ. Ανατολής, της Αφρικής και της Ασίας. Υπό το βάρος των μεγεθών και της κοινωνικής πίεσης, για πρώτη φορά την περίοδο μετά το 2004 άρχισαν να λαμβάνονται μέτρα από την Ελλάδα —παράλληλα με την υπόλοιπη Ένωση— για αποθάρρυνση των μεταναστευτικών ροών. Αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία ειδικού οργανισμού της ΕΕ, του Frontex για την υποστήριξη των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ —μια ουσιαστικά πρωτοεμφανιζόμενη νομική και πολιτική έννοια με ιδιαίτερη σημασία για την Ελλάδα. Πολύ γρήγορα άρχισαν οι κοινές ευρωπαϊκές περιπολίες ειδικά στο Αιγαίο και την ίδια εποχή η ελληνική κυβέρνηση πρότεινε επίσημα την δημιουργία μιας Ευρωπαϊκής Ακτοφυλακής.
Χρειάστηκαν αρκετά χρόνια ζυμώσεων για να υιοθετηθεί τελικά και να γίνει επιχειρησιακή πραγματικότητα η Ευρωπαϊκή Συνοριοφυλακή και Ακτοφυλακή που καθημερινά ενισχύεται περαιτέρω.
Ενδιάμεσα η Ευρώπη συνταράχθηκε από τις συνέπειες του πολέμου στη Συρία. Λόγω της καταστροφικής έντασης του πολέμου εκατομμύρια πρόσφυγες αναζήτησαν ασφάλεια προς την Ευρώπη μέσω Τουρκίας. Εκ των πραγμάτων, λόγω γεωγραφικής γειτνίασης, η εμφύλια σύρραξη έφθασε μέχρι το Αιγαίο καθιστώντας τα ανατολικά σύνορα της Ελλάδας, και κατ’ επέκταση της ΕΕ, κεντρική πύλη εισόδου των νέων προσφυγικών ροών που με σφοδρότητα κινήθηκαν από τα τουρκικά παράλια προς τα ελληνικά νησιά.
Ήταν σε αυτό το πλαίσιο που το 2016 το Ευρωπαϊκό Κέντρο Αριστείας Jean Monnet κινήθηκε προς την ενδελεχή μελέτη των νέων προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών εξασφαλίζοντας μέσα από ανταγωνιστικές διαγωνιστικές διαδικασίες την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Έκτοτε έχει εντάξει ανελλιπώς την έρευνα και εκπαίδευση για το προσφυγικό/μεταναστευτικό στο κέντρο του ενδιαφέροντός του.
Με την πρόσφατη ανανέωση της υποστήριξης της Επιτροπής και του προγράμματος Erasmus+ η προσπάθεια αυτή συνεχίζεται και για τη νέα τριετία 2022-2025.
Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται ακριβώς και η ανά χείρας έκδοση σε ηλεκτρονική μορφή δεδομένου ότι η τελευταία επιτρέπει και την ευχερέστερη ανά διαστήματα επικαιροποίηση και συμπλήρωσή της.
***
Ο παρών τόμος βλέπει το φως σε μία περίοδο που οι μεγάλες μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές από την Συρία βρίσκονται σε σχετική ύφεση. Παρά ταύτα άλλες εστίες στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, στο Αφγανιστάν και στην υποσαχάρια Αφρική εξακολουθούν να τροφοδοτούν σταθερά τέτοιες ροές, και πιστοποιούν το γεγονός ότι το μεταναστευτικό/προσφυγικό θα παραμείνει στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας, απαιτώντας συντονισμένες απαντήσεις από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη μέλη της. Ακόμη και εντός της Ευρωπαϊκής ηπείρου υπάρχουν λανθάνουσες συγκρούσεις που ενδέχεται να προκαλέσουν κάποιες μετακινήσεις πληθυσμών σε αναζήτηση ασφαλεστέρων χώρων διαβίωσης. Σε αυτήν την συνάφεια, η γνωστή αντιπαράθεση για την κατανομή των αφίξεων μπορεί να αναζωπυρωθεί ή ενδεχομένως να τεθεί υπό άλλους όρους. Παράλληλα δεν πρέπει να παραβλεφθεί ο υπαρκτός κίνδυνος εργαλειοποίησης των ροών, όπως έγινε στον Έβρο το 2020, που ελλοχεύει και εντάσσεται σε ευρύτερες τακτικές απειλών και προσβολών στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ και στην αποσταθεροποίηση των κρατών μελών που στοχοποιούνται με αυτόν τον τρόπο.
***
Για την υλοποίηση της ανά χείρας ηλεκτρονικής έκδοσης οφείλω να εκφράσω τις ευχαριστίες του Κέντρου πρωτίστως στον συνάδελφο επίκ. καθηγητή Ιωἀννη Στριμπή για την εξαιρετική διοργάνωση και συντονισμό των εκπαιδευτικών σεμιναρίων και την συνεχή προσπάθειά του να συγκεντρώσει το υλικό που προέκυψε από ερευνητές, ομιλητές και διδάσκοντες των σεμιναρίων και ερευνητικών workshops που οργάνωσε το Κέντρο Αριστείας του ΕΚΠΑ τα τελευταία χρόνια. Για την ακατάπαυστη αφοσίωσή της στην καθημερινή διοικητική υποστήριξη, το Κέντρο οφείλει εξάλλου χάριτες στην υποδιευθύντρια κα Σοφία Μισθού. Πολύτιμη είναι πάντα και η υποστήριξη των εκλεκτών συναδέλφων, μελών του Διοικητικού Συμβουλίου του Κέντρου, χωρίς την οποία η έκδοση αυτή δεν θα ήταν δυνατή, όπως άλλωστε και οι υπόλοιπες δραστηριότητες του Κέντρου. Ευχαριστώ επίσης θερμά τους συγγραφείς αυτού του τόμου που με τις συμβολές τους μας επιτρέπουν να παραδώσουμε στους φοιτητές, ερευνητές, δημοσίους λειτουργούς και στο ευρύτερο ενδιαφερόμενο κοινό ένα χρήσιμο, πιστεύουμε, βοήθημα για την μελέτη της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης στον ειδικότερο τομέα της μετανάστευσης.

Αθήνα, Δεκέμβριος 2021
Καθηγητής Γιάννης Βαληνάκης
Πρόεδρος Ευρωπαϊκού Κέντρου Αριστείας Jean Monnet, ΕΚΠΑ