Εκδήλωση:«Το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο: Προκλήσεις και Προοπτικές»
ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ
Διαδικτυακή Εκδήλωση με θέμα «Το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο: Προκλήσεις και Προοπτικές»
Την Πέμπτη 6 Απριλίου 2023 πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά, μέσω της ηλεκτρονικής πλατφόρμας Webex, ανοικτή εκδήλωση με θέμα «Το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο: Προκλήσεις και Προοπτικές».
Το πρώτο μέρος τής εκδήλωσης συντόνισε ο Καθηγητής και Πρόεδρος τού Ευρωπαϊκού Κέντρου Αριστείας Jean Monnet τού Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, κος Γιάννης Βαληνάκης, ο οποίος καλωσόρισε όλους τους ομιλητές και συμμετέχοντες, και έκανε μία σύντομη αναδρομή στην υπερεικοσαετή ιστορία και πορεία, καθώς και στις πολυάριθμες επιτυχείς ερευνητικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες τού Ευρωπαϊκού Κέντρου Αριστείας Jean Monnet. Έπειτα, έκανε μερικές εισαγωγικές παρατηρήσεις σχετικές με το θέμα της εκδήλωσης. Επεσήμανε χαρακτηριστικά ότι το μεταναστευτικό είναι ένα θέμα που «τρέχει με υψηλές ταχύτητες», καθώς και ότι το προτεινόμενο Νέο Σύμφωνο θα πρέπει να προαγάγει την ευρωπαϊκή ενότητα και αλληλεγγύη, αλλά και τα συμφέροντα τής Ελλάδος, ενώ στόχοι του θα πρέπει να είναι η μείωση των ροών και η δημιουργία υποχρεωτικού μηχανισμού αλληλεγγύης κυρίως προς τα κράτη υποδοχής. Στην συνέχεια, παρουσίασε τους τρεις ομιλητές τού πρώτου μέρους, πριν τους δώσει τον λόγο.
Ο πρώτος ομιλητής, κος Μάρκος Καραβίας, τέως Διευθυντής τής Υπηρεσίας Ασύλου, Δ.Ν. Πανεπιστημίου Οξφόρδης, ανέλυσε την πορεία τής διαπραγμάτευσης για το Νέο Σύμφωνο για την Μετανάστευση και το Άσυλο, τα ζητήματα τα οποία ανέκυψαν, τις προοπτικές τής διαπραγμάτευσης, καθώς και την ουσία τού Συμφώνου. Ανέφερε ότι αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι το ισχύον Κοινό Ευρωπαϊκό Σύστημα Ασύλου (ΚΕΣΑ) παρουσιάζει δυσλειτουργίες. Το ΚΕΣΑ δεν αποδείχθηκε ανθεκτικό μετά την περίοδο 2015-2016 λόγω τής απουσίας μηχανισμού αλληλεγγύης. Οι χώρες στα εξωτερικά σύνορα τής Ευρωπαϊκής Ένωσης κλήθηκαν να διαχειριστούν δυσανάλογο αριθμό αιτήσεων ασύλου, ασκήθηκε κριτική για τις συνθήκες υποδοχής, οι δευτερογενείς μετακινήσεις από τον Νότο προς τον Βορρά και το Σύστημα Δουβλίνου αποτέλεσαν και αποτελούν σημεία τριβής μεταξύ των κρατών. Έτσι, η αναμόρφωση τού ΚΕΣΑ κρίθηκε απαραίτητη. Μετά την αποτυχημένη προσπάθεια αναμόρφωσής του την περίοδο 2016-2018, τον Σεπτέμβριο τού 2020 η Επιτροπή παρουσίασε τις Προτάσεις της για το Νέο Σύμφωνο για την Μετανάστευση και το Άσυλο, το οποίο αποτελείται από δέσμη εννέα κειμένων (πέντε νομοθετικά, τρεις συστάσεις και ένα κατευθυντήριο έγγραφο). Συζητούνται, επίσης, προτάσεις για τρεις Οδηγίες, οι οποίες είχαν τύχει μεγαλύτερης επεξεργασίας στην προηγούμενη φάση τής αναμόρφωσης. Το μόνο κείμενο το οποίο έχει τεθεί σε ισχύ (τέλος τού 2021) είναι ο Κανονισμός για την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Ασύλου (EUAA), ενώ τα υπόλοιπα κείμενα αποτελούν ακόμη αντικείμενο διαπραγμάτευσης.
Οι Προτάσεις αποσκοπούν σε ένα δίκαιο, βιώσιμο και ανθεκτικό στις κρίσεις σύστημα ασύλου, αποτελούμενο από τρεις πυλώνες: 1) αποτελεσματικότερες και ταχύτερες διαδικασίες εξέτασης αιτήσεων ασύλου και επιστροφών στα εξωτερικά σύνορα, 2) δίκαιη κατανομή ευθύνης και αλληλεγγύης μέσω θεσμοθέτησης μηχανισμού αλληλεγγύης, 3) προώθηση σχέσεων με τρίτες χώρες για έλεγχο διακίνησης, δημιουργία νόμιμων οδών μετανάστευσης και επιστροφές όσων δεν δικαιούνται διεθνή προστασία. Η συζήτηση συνοψίζεται στο πώς θα επιτευχθεί ισορροπία μεταξύ ευθύνης για τα κράτη τής πρώτης γραμμής, και αλληλεγγύης από τα κράτη τα οποία δεν υφίστανται πίεση.
Ο κος Καραβίας επεσήμανε ότι οι Προτάσεις αποβλέπουν σε απλή αναμόρφωση τού ισχύοντος συστήματος, και όχι σε ριζική αναθεώρησή του. Ως παραδείγματα της συντηρητικής αλλαγής του, έφερε τους υπό διαπραγμάτευση Κανονισμούς για τον έλεγχο διαλογής και ταυτοποίησης (Screening Regulation), και για την διαχείριση τής μετανάστευσης και του ασύλου (Asylum and Migration Management Regulation/AMR), την καρδιά τού Συμφωνου, που αποβλέπει στην επαναρρύθμιση του συστήματος καταμερισμού ευθύνης (Δουβλίνο) και στην σύσταση μηχανισμού αλληλεγγύης. Κανένα από τα δύο δεν αφίσταται σημαντικά από τις ισχύουσες ρυθμίσεις. Ακόμη και ο «υποχρεωτικός» μηχανισμός αλληλεγγύης, ο οποίος προβλέπεται στο δεύτερο εκ των άνω κειμένων, περιέχει και ένα στοιχείο ευελιξίας, εφ’ όσον τα κράτη τα οποία πρέπει να επιδείξουν αλληλεγγύη μπορούν να επιλέξουν ανάμεσα στην μετεγκατάσταση αιτούντων άσυλο και την οικονομική συνδρομή.
Ο μηχανισμός αλληλεγγύης είναι ένας διορθωτικός μηχανισμός που ενεργοποιείται όταν ένα κράτος δέχεται πίεση είτε από ροές είτε από επαναλαμβανόμενες αφίξεις μετά από επιχειρήσεις Έρευνας και Διάσωσης. Η μετεγκατάσταση είναι ένα σημείο τριβής ανάμεσα στα κράτη, έχει δε επέλθει μια grosso modo «τριχοτόμηση» των θέσεών τους: 1) τα κράτη τής Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης θεωρούν ότι οι διαδικασίες πρέπει να διενεργούνται γρήγορα στα εξωτερικά σύνορα, 2) τα μεσογειακά κράτη και η Βουλγαρία θεωρούν ότι η διενέργεια των διαδικασιών στα εξωτερικά σύνορα συνιστά υπέρμετρη ευθύνη, η οποία πρέπει να απομειωθεί για τα κράτη των εξωτερικών συνόρων με έναν ικανό μηχανισμό αλληλεγγύης, και 3) οι χώρες Βίσεγκραντ καθώς και οι Βαλτικές οι οποίες ήταν επιφυλακτικές ως προς την αλληλεγγύη, και αναφανδόν υπέρ της ευθύνης. Βέβαια, παρατηρείται μετατόπιση θέσεων όσο εξελίσσεται η διαπραγμάτευση και λόγω των γεγονότων, π.χ., μετά την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, και την εργαλειοποίηση των μεταναστών από το καθεστώς Λουκασένκο, οι χώρες οι οποίες δεν ευνοούσαν την αλληλεγγύη, μεταβάλλουν την θέση τους.
Σημείο καμπής στην διαπραγμάτευση αποτέλεσε η πρόταση τής γαλλικής Προεδρίας για βαθμηδόν προσέγγιση, αντί να γίνεται προσπάθεια να υιοθετηθεί το σύνολο των κειμένων ως «πακέτο». Στην συνέχεια, και επί τσεχικής Προεδρίας, προτάθηκε υποχρεωτικός μηχανισμός αλληλεγγύης με στοιχεία ευελιξίας. Το αντεπιχείρημα των νοτίων κρατών ήταν ότι, αν η αλληλεγγύη έχει στοιχεία ευελιξίας, τότε και η ευθύνη πρέπει να έχει στοιχεία ευελιξίας. Η συζήτηση σήμερα περιστρέφεται γύρω από το πώς μπορεί να λειτουργήσει η ευέλικτη ευθύνη. Πρακτικά, εξήγησε ο κος Καραβίας, αυτό σημαίνει ότι, αν υπάρχουν 10.000 θέσεις μετεγκατάστασης στην Ευρώπη, τότε η υποχρεωτικότητα στα σύνορα πρέπει να αφορά 10.000 άτομα.
Ο ομιλητής σχολίασε ότι, στην προσπάθεια να συγκεραστούν αποκλίνουσες απόψεις, οδηγούμαστε σε καινοφανείς έννοιες, όπως αυτή της «ευέλικτης ευθύνης», η οποία περιέχει ένα στοιχείο παραδόξου. Προέχει να εξετάσουμε πώς θα υπερβούμε την έλλειψη εμπιστοσύνης ανάμεσα στον Βορρά και τον Νότο, αλλά και, όπως προτείνει η Ελλάδα, η θεώρηση τού ασύλου να μην είναι αποκλειστικά διαδικαστική. Πρέπει να πάμε ένα βήμα πέρα από την αλληλεγγύη, στην κινητικότητα, στην δημιουργία ενός ευρωπαϊκού χώρου προστασίας, όπου οι πρόσφυγες θα έχουν δικαιώματα κινητικότητας. Στην τελευταία περίπτωση, θα έχει επιτευχθεί και η αλληλεγγύη.
Στην συνέχεια, τον λόγο πήρε η κα Τρισεύγενη Γαϊτάνη, Εμπειρογνώμων Πρεσβευτής Σύμβουλος A’, Γ4 Διεύθυνση Δικαιοσύνης, Εσωτερικών Υποθέσεων και Σένγκεν, Υπουργείο Εξωτερικών. Η κα Γαϊτάνη ανέλυσε την σύνδεση τής Κοινής Ευρωπαϊκής Πολιτικής Θεωρήσεων με τους τομείς Ασύλου και Επιστροφής. Συγκεκριμένα, η Κοινή Ευρωπαϊκή Πολιτική Θεωρήσεων είναι ένα εργαλείο:
- Ενίσχυσης της οικονομίας των κρατών μελών, του τουρισμού, των πολιτιστικών ανταλλαγών, της προσέλκυσης ταλέντων στην ΕΕ, της έρευνας κ.ά.
- Μεγιστοποίησης των εταιρικών σχέσεων της ΕΕ με τρίτες χώρες.
- Βέλτιστης διαχείρισης των συνόρων (EES, ETIAS, VIS, SIS, Eurodac, ΙnterΟperability).
- Αποτελεσματικότερης εφαρμογής των επιστροφών και της επανεισδοχής.
- Άσκησης πολιτικής πίεσης σε τρίτες χώρες σε άλλα ευαίσθητα θέματα, όπως η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Η Ελλάδα, ανέφερε η κα Γαϊτάνη, είναι η τρίτη εκ των χωρών Σένγκεν σε αριθμό αιτήσεων θεώρησης το 2022. Ο Κανονισμός 1806/2018 περιλαμβάνει τον κατάλογο των χωρών οι πολίτες των οποίων έχουν την υποχρέωση να κατέχουν θεώρηση Σένγκεν προκειμένου να εισέλθουν στον ενιαίο χώρο Σένγκεν, καθώς και των χωρών οι πολίτες των οποίων απαλλάσσονται από την ανωτέρω υποχρέωση. Ο Χώρος Σένγκεν αντιμετωπίζει προκλήσεις λόγω της ελευθερίας κίνησης εντός των εσωτερικών του συνόρων, και των δευτερογενών ροών προσώπων που εισέρχονται με ή χωρίς θεώρηση και παραμένουν για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα στα κράτη-μέλη ή υποβάλλουν αιτήσεις ασύλου
Η ομιλήτρια ανέλυσε πώς η ΕΕ ενθαρρύνει την συνεργασία με τρίτες χώρες στον τομέα των επιστροφών βάσει του άρθρου 25α τού Κώδικα Θεωρήσεων (Καν. ΕΕ 1155/2019). Σε περίπτωση καλής συνεργασίας (δείκτες -επαρκούς ή ανεπαρκούς- συνεργασίας αποτελούν ο αριθμός αποφάσεων επιστροφής, ο αριθμός των πραγματικών αναγκαστικών επιστροφών, ο αριθμός των αιτημάτων επανεισδοχής ανά κράτος μέλος που έχει αποδεχθεί η τρίτη χώρα, και το επίπεδο πρακτικής συνεργασίας όσον αφορά την επιστροφή), η Επιτροπή μπορεί να προτείνει ευνοϊκά μέτρα για τις θεωρήσεις. Αντίθετα, σε περίπτωση μη επαρκούς συνεργασίας, το Συμβούλιο δύναται να λάβει εκτελεστική απόφαση δυνάμει της οποίας θα εφαρμόζονται περιοριστικά μέτρα για τις θεωρήσεις (περίπτωση Γκάμπιας, συζητήσεις ΕΕ με Σενεγάλη, Ιράκ που δεν συνεργάζονται επαρκώς).
Περαιτέρω, εξηγήθηκε πώς η πολιτική θεωρήσεων μπορεί να οδηγήσει σε περιορισμό των αβάσιμων αιτήσεων ασύλου, και ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί ο μηχανισμός αναστολής τού καθεστώτος απαλλαγής από την υποχρέωση θεώρησης, άλλως, ο «μηχανισμός αναστολής» (αρ. 8 Καν. ΕΕ 1806/2018). Ο τελευταίος μπορεί να ενεργοποιηθεί σε περιπτώσεις πολλών αβάσιμων αιτήσεων ασύλου από πολίτες χωρών που δεν έχουν υποχρέωση θεώρησης, και οδηγεί σταδιακά σε επανεισαγωγή της υποχρέωσης θεώρησης (λαμβάνοντας υπ’ όψιν αρνήσεις εισόδου στα σύνορα ή συλλήψεις «παράτυπα» διαμενόντων στο εσωτερικό, σημαντική αύξηση του αριθμού των αιτήσεων ασύλου από πολίτες της εν λόγω τρίτης χώρας, μείωση της συνεργασίας για την επανεισδοχή, αυξημένος κίνδυνος ή άμεση απειλή για την δημόσια τάξη ή την εσωτερική ασφάλεια των κρατών μελών και ιδίως ουσιαστική αύξηση των σοβαρών αξιόποινων πράξεων που συνδέονται με πολίτες της εν λόγω τρίτης χώρας). Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Βανουάτου, για το οποίο εφαρμόστηκε ο μηχανισμός αναστολής λόγω της πολιτικής του να χορηγεί ιθαγένεια άνευ υπάρξεως γνήσιου δεσμού, αλλά επ’ ανταλλάγματι, σε πρόσωπα επικίνδυνα για την ασφάλεια των κρατών μελών.
Παρουσιάστηκε, επίσης, η περίπτωση των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων και της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης, οι οποίες απολαμβάνουν καθεστώς απαλλαγής από την υποχρέωση θεώρησης. Σήμερα, έχουν ανακύψει σοβαρά ζητήματα λόγω των καθεστώτων χορηγήσεων θεωρήσεων εκ μέρους των χωρών αυτών προς τρίτες χώρες, με αποτέλεσμα την δημιουργία δευτερογενών ροών προς την ΕΕ και τον Χώρο Σένγκεν (π.χ., Ινδοί και Τούρκοι εισέρχονται στην Σερβία και μετά επιχειρούν να συνεχίσουν με πλαστά έγγραφα στην Βόρεια Ευρώπη). Οι χώρες αυτές παρακολουθούνται στενά (υποβολή ετήσιας έκθεσης Επιτροπής προς Συμβούλιο και Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο). Αντιθέτως, το Κόσοβο μετά από πολυετείς διαπραγματεύσεις κατόρθωσε από 1.1.2024 θα υπαχθεί στο ευνοϊκό καθεστώς μη θεώρησης, ενώ συνεχίζεται ο διάλογος και με άλλες τρίτες χώρες προς την ίδια κατεύθυνση.
Τέλος, παρουσιάστηκαν συνοπτικά οι Προτάσεις τής Σουηδικής Προεδρίας για τα ως άνω θέματα.
Ο τρίτος ομιλητής, κος Αριστείδης Ψαρράς, Επικεφαλής Τομέα Ελλάδας, Γενική Διεύθυνση Μετανάστευσης και Εσωτερικών Υποθέσεων, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, έκανε μια συνολική παρουσίαση των προνοιών τού Συμφώνου. Ξεκίνησε με την παρατήρηση ότι οι παγκόσμιες προκλήσεις, όπως το δημογραφικό και η κλιματική αλλαγή, έχουν αντίκτυπο στην μετανάστευση. Απαιτείται μια αποτελεσματική μεταναστευτική πολιτική, καθ’ όσον η κρίση τού 2015-2016 αποκάλυψε τις σημαντικές ελλείψεις της. Αξιοποιώντας τα μαθήματα τής κρίσης, το Σύμφωνο προτείνει ένα νέο ξεκίνημα: 1) τα κράτη θα πρέπει να είναι αλληλέγγυα και να συνεργάζονται, 2) η κοινή αντιμετώπιση θα πρέπει να περιλαμβάνει και τις σχέσεις τής Ένωσης με τρίτες χώρες, οι οποίες σχέσεις θα πρέπει να ενισχυθούν, 3) η αποτελεσματικότητα εξαρτάται από την πρόοδο σε όλα τα ζητήματα, άσυλο – ένταξη – διαχείριση συνόρων θα πρέπει προσεγγιστούν ως ενιαίο σύνολο.
Κατά τον σχεδιασμό τού Νέου Συμφώνου, η Επιτροπή πραγματοποίησε τόσο διαβουλεύσεις σε υψηλό επίπεδο, όσο και τεχνικού χαρακτήρα με πολλούς ενδιαφερομένους (π.χ., με ΕΚ, κράτη μέλη, ΚτΠ, επιχειρήσεις). Το Σύμφωνο διατήρησε τους συμβιβασμούς που είχαν ήδη επιτευχθεί, και προσέθεσε νέα στοιχεία. Προσπαθεί να γεφυρώσει τις διαφορές μεταξύ των κρατών μελών και να προωθήσει την μεταξύ τους εμπιστοσύνη. Λαμβάνει υπ’ όψιν τις ανησυχίες τους, ιδίως όσον αφορά την αλληλεγγύη και την ευθύνη, και προτείνει έναν νέο μηχανισμό αλληλεγγύης. Καθιστά πιο αποτελεσματικές τις διαδικασίες στα σύνορα και εξασφαλίζει εναρμονισμένα πρότυπα συνθηκών υποδοχής.
Το πρώτο προτεινόμενο από την Επιτροπή στάδιο τής διαδικασίας ασύλου είναι ο έλεγχος διαλογής στα σύνορα, διάρκειας 5 έως 10 ημερών, ο οποίος και θα καθορίσει την διαδικασία η οποία θα πρέπει να εφαρμοστεί. Το δεύτερο προτεινόμενο στάδιο είναι ο νέος Κανονισμός ασύλου, με την όλη διαδικασία στα σύνορα -συμπεριλαμβανομένης της προσφυγής και της επιστροφής- να περαιώνεται μέσα σε διάστημα δώδεκα εβδομάδων, με πλήρη ασφαλώς σεβασμό τής αρχής της μη επαναπροώθησης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Εξαιρούνται οι ανήλικοι και οι ευάλωτοι, οι οποίοι θα εξακολουθούν να υπάγονται στην συνήθη διαδικασία.
Σχετικά με τις επιστροφές, ο κος Ψαρράς παρατήρησε ότι το σύστημα των επιστροφών μπορεί να είναι αξιόπιστο μόνον όταν όσοι δεν έχουν δικαίωμα στην προστασία, επιστρέφουν πράγματι. Σημείωσε σχετικά ότι μόνο το 1/3 όσων κρίνονται επιστρεπτέοι, επιστρέφουν στις χώρες προέλευσης. Οι μειωμένες επιστροφές έχουν ως αποτέλεσμα να διαβρώνεται η εμπιστοσύνη των πολιτών τής ΕΕ, να δημιουργούνται κίνητρα για παράτυπη μετανάστευση, και οι παρατύπως διαμένοντες στην Ευρώπη να γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης και έτσι να καθίστανται ακόμη πιο ευάλωτοι. Χρειάζεται ισχυρό ρυθμιστικό πλαίσιο με ισχυρές δομές στην Ένωση, παράλληλα με αποτελεσματικές συνεργασίες με τρίτες χώρες για επιστροφές και επανεισδοχές.
Ο ομιλητής ανέλυσε και το θέμα τής ισορροπίας μεταξύ αλληλεγγύης και ευθύνης στον νέο προτεινόμενο μηχανισμό, ο οποίος βασίζεται στην μετεγκατάσταση ή την χορηγία επιστροφών, ενώ προβλέπονται και εναλλακτικές μορφές συνεισφοράς, όπως επιχειρησιακή και τεχνική υποστήριξη, και παροχή τεχνογνωσίας. Σε καταστάσεις κρίσης (κρινόμενες με αντικειμενικά κριτήρια και κατόπιν διαβούλευσης τής Επιτροπής με το κράτος μέλος) θα εφαρμόζονται ειδικοί κανόνες, και η Επιτροπή θα καθορίζει τα απαιτούμενα μέτρα που θα πρέπει να ληφθούν, περιλαμβανομένων και των υποχρεωτικών μετεγκαταστάσεων. Διευρύνονται επίσης οι περιπτώσεις μετατόπισης ευθύνης (π.χ., όταν υπάρχουν οικογενειακοί ή εκπαιδευτικοί δεσμοί τού αιτούντος άσυλο με άλλο κράτος μέλος της ΕΕ). Επίσης, το νέο σύστημα διαχείρισης ασύλου θέτει ως προτεραιότητα το βέλτιστο συμφέρον των παιδιών, και τις ανάγκες των ευάλωτων ομάδων.
Τα βαθύτερα αίτια τής μετανάστευσης αντιμετωπίζονται όταν οι άνθρωποι έχουν οικονομικές ευκαιρίες στον τόπο τους. Η ΕΕ είναι ο μεγαλύτερος χορηγός αναπτυξιακής βοήθειας παγκοσμίως. Από την άλλη, το Σύμφωνο λαμβάνει υπ’ όψιν την δημογραφική της γήρανση, και τα κενά που υπάρχουν στην αγορά εργασίας, και προσπαθεί να αξιοποιήσει τις ευκαιρίες που δημιουργεί η νόμιμη διαμονή πολιτών τρίτων χωρών στο έδαφός της προκειμένου να αντιμετωπίσει τα ανωτέρω προβλήματα. Τα οφέλη τής ένταξης των νομίμως διαμενόντων είναι για όλους -και για τους πολίτες της ΕΕ και για τους πολίτες των τρίτων χωρών, και για την οικονομία, η οποία αποκτά δυναμισμό. Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Ένταξης προωθεί την ένταξη και τις ίσες ευκαιρίες. Ο κος Ψαρράς έκλεισε την ομιλία του με επιγραμματική αναφορά όσων απομένουν ακόμη να γίνουν προκειμένου να επέλθει συμφωνία των κρατών μελών σε σχέση με το Νέο Σύμφωνο, αλλά και προκειμένου το τελευταίο να γίνει επαρκέστερο και ικανοποιητικότερο σε σχέση με όσα καλείται να ρυθμίσει.
Το δεύτερο μέρος τής εκδήλωσης συντόνισε ο Επίκουρος Καθηγητής τού Πανεπιστημίου Αιγαίου, και Επιστημονικός Διευθυντής τού Ευρωπαϊκού Κέντρου Αριστείας Jean Monnet τού Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, κος Ιωάννης Στριμπής, ο οποίος καλωσόρισε και παρουσίασε τους τρεις ομιλητές τού δεύτερου μέρους, πριν τους δώσει τον λόγο.
Η τέταρτη ομιλήτρια, η κα Μαρία – Ντανιέλλα Μαρούδα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Διεθνούς Δικαίου, Έδρα Jean Monnet – EU Solidarity CIPROHA, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Πρόεδρος ECRI τού Συμβουλίου τής Ευρώπης, επεσήμανε τα εξής σε σχέση με το Νέο Σύμφωνο για την Μετανάστευση και το Άσυλο:
- Ότι ο τρόπος διαχείρισης των προσφυγικών ροών από την Ουκρανία θα πρέπει να αποτελέσει το πρότυπο για το Νέο Σύμφωνο για την Μετανάστευση και το Άσυλο και όχι να οδηγεί σε διακρίσεις.
- Ότι θα πρέπει να ενταθούν οι προσπάθειες για την συμπερίληψη (και όχι -πλέον- την ενσωμάτωση) τόσο των νεοεισερχομένων προσώπων, όσο και των ήδη διαβιούντων επί δεκαετίες στην Ευρώπη, και των οποίων η συμπερίληψη δεν έχει ακόμη καταστεί δυνατή.
- Ότι, εξ αιτίας των αλλεπάλληλων και παρατεταμένων κρίσεων (οικονομική, ενεργειακή, υγειονομική) μειώνεται η ανθρωπιστική και αναπτυξιακή βοήθεια τής ΕΕ προς τρίτες χώρες, γεγονός που θα οδηγήσει σε νέες μικτές ροές.
- Στο Νέο Σύμφωνο για την Μετανάστευση και το Άσυλο παρατηρείται αλλαγή στην αιρεσιμότητα, καθ΄ όσον η αναπτυξιακή βοήθεια συνδέεται πλέον όχι με το τρίπτυχο δημοκρατία-ανθρώπινα δικαιώματα-κράτος δικαίου, αλλά με το αν οι τρίτες χώρες συνεργάζονται για επανεισδοχές/επιστροφές.
- Ο υπερεθνικισμός, η ακροδεξιά και η ρητορική μίσους -κυρίως απολυταρχικών, αλλά όχι μόνο, κυβερνήσεων- εργαλειοποιεί το μεταναστευτικό. Η Ρωσία επεμβαίνει αμέσως και εμμέσως στην Ευρώπη, στηρίζοντας πρόσωπα όπως ο Όρμπαν και η Μελόνι.
- Η ΕΕ δεν κινείται αποτελεσματικά, με νομικά δεσμευτικούς Κανονισμούς, οι οποίοι έχουν άμεση ισχύ, αλλά με Σχέδια Δράσης, ήτοι με κατακερματισμένη πολιτική βασισμένη σε προαιρετικά κείμενα, κείμενα δηλαδή ήπιας ισχύος, τα οποία δεν λειτουργούν (π.χ., η Κοινή Δήλωση ΕΕ-Τουρκίας του 2016, Δήλωση Μάλτας του 2017, ή Σχέδια Δράσης όπως της Κεντρικής Μεσογείου του 2022). Έτσι, και προκειμένου να πεισθούν οι υπερεθνικιστές, στο ΝΣΜΑ έχει επικρατήσει ο διακυβερνητισμός.
Η εισηγήτρια έθεσε τον προβληματισμό γιατί η ΕΕ εμφανίζεται συστημικά αδύναμη σε σχέση με την διαχείριση των μεταναστευτικών ροών.
Στην συνέχεια, αναφέρθηκε στον Οργανισμό τής ΕΕ για το Άσυλο (EUAA, πρώην EASO), ο οποίος ενισχύεται, καθ’ όσον προβλέπεται αυξημένος προϋπολογισμός του, αλλά και υποστηρικτικά γραφεία του σε τρίτες χώρες (π.χ., Μολδαβία, Τουρκία), πέραν των γραφείων του στην ΕΕ. Ο Frontex ενισχύεται και αυτός, με μηχανισμούς εποπτείας και στήριξης τρίτων χωρών.
Το Σχέδιο Δράσης για την Κεντρική Μεσόγειο -ένας εθελοντικός, ευέλικτος μηχανισμός- επίσης παρουσιάστηκε από την κα Μαρούδα, η οποία θεωρεί ότι το Σχέδιο υιοθετήθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στα τέλη τού 2022 ως απάντηση στην ανάληψη διακυβέρνησης από την Μελόνι. Ένας νέος όρος, ο “actionable commitments” εμφανίζεται για πρώτη φορά στο Σχέδιο, το οποίο είναι τριπυλωνικό: ο πρώτος πυλώνας περιλαμβάνει δέσμη δεκατριών μέτρων ρύθμισης ζητημάτων συνεργασίας με τρίτες χώρες για επιστροφές, ο δεύτερος δέσμη τεσσάρων μέτρων για τις υποχρεώσεις των κρατών μελών σχετικά με τις επιχειρήσεις Έρευνας και Διάσωσης, και ο τρίτος δέσμη τριών μέτρων για τον εθελοντικό μηχανισμό αλληλεγγύης. Ο όρος «αλληλεγγύη» εμφανίζεται δεκαέξι φορές στο κείμενό του, ενώ οι στόχοι του είναι αφ’ ενός η συνέχιση των διαπραγματεύσεων για το Νέο Σύμφωνο, αφ’ ετέρου η ενδυνάμωση τής συνεργασίας των κρατών μελών, του Frontex και του EUAA με τρίτες χώρες (Τυνησία, Λιβύη, Μπανγκλαντές, Νίγηρα, Αίγυπτο), καθώς και των τρίτων χωρών με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης, την Ύπατη Αρμοστεία τού ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες και τον Παγκόσμιο Ναυτιλιακό Οργανισμό.
Η ομιλία κατέληξε με την διαπίστωση ότι έχει επέλθει μετατόπιση τής έμφασης από το ενιαίο σύνολο για την υποδοχή και την διεθνή προστασία, προς την ανάγκη διαχείρισης τής μετανάστευσης μέσω αποτελεσματικού ελέγχου των εξωτερικών συνόρων, και την διαμόρφωση σχέσεων με τρίτες χώρες για απρόσκοπτες και ταχύτατες επιστροφές με την χρησιμοποίηση αναπτυξιακής και άλλης βοήθειας για τον σκοπό αυτό. Διαπιστώνεται δηλαδή μια αλλαγή στο κράτος δικαίου, την δημοκρατία και τα θεμελιώδη δικαιώματα.
Ο επόμενος ομιλητής, κος Μάρκος Παπακωνσταντής, Δ.Ν. Université Nancy II, Δικηγόρος, αρχικά περιέγραψε την πορεία μέχρι το Νέο Σύμφωνο, το οποίο όρισε ως ένα Πρόγραμμα το οποίο έρχεται να διαδεχθεί μια σειρά πολιτικών προγραμμάτων με σκοπό την δρομολόγηση της ευρωπαϊκής πολιτικής για την μετανάστευση και το άσυλο. Η προσπάθεια ξεκίνησε με το Πρόγραμμα τού Τάμπερε, και συνεχίστηκε με τα Προγράμματα τής Χάγης, της Στοκχόλμης και της μετά-Στοκχόλμης. Το 2015 επήλθε αδιέξοδο λόγω της προσφυγικής κρίσης και των τρομοκρατικών χτυπημάτων. Προκρίθηκε, έτσι, η αντιμετώπιση των θεμάτων ασύλου και μετανάστευσης μέσα από τα Θεματολόγια, μέχρι το 2020, ότε και η Επιτροπή κατέθεσε τις Προτάσεις της για το Νέο Σύμφωνο, το οποίο προσδιορίζεται ως «Νέο» διότι το 2008 η Γαλλική Προεδρία είχε καταθέσει και εκείνη πρόταση για Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για την Μετανάστευση και το Άσυλο. Το 2016 οι Προτάσεις τής Επιτροπής δεν προχώρησαν, οι διαπραγματεύσεις δε είχαν περιέλθει σε αδιέξοδο λόγω του ότι ορισμένα κράτη, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, εύλογα θεωρούσαν ότι δεν θα έπρεπε να ψηφίζονται οι προτάσεις μία-μία, αλλά όλες μαζί ως σύνολο. Στην περίπτωση της χωριστής υιοθέτησής τους, η Ελλάδα θα κατέληγε να έχει ψηφίσει όλα τα άλλα θέματα, και όταν θα συζητούνταν -εκ των πραγμάτων στο τέλος- τα δύσκολα θέματα αλληλεγγύης, κατανομών και Δουβλίνου, θα είχε ήδη μείνει «γυμνή», χωρίς να μπορεί να ασκήσει πίεση για τα θέματα αυτά, έχοντας ήδη συναινέσει σε όλα τα υπόλοιπα. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί η αδιέξοδη αυτή κατάσταση, δημιουργήθηκαν οι Προτάσεις για το Νέο Σύμφωνο, οι οποίες παρουσιάστηκαν από την Επιτροπή το 2022.
Ο κος Παπακωνσταντής εξέφρασε την απαισιοδοξία του σε σχέση με το αν θα εφαρμοστεί το Νέο Σύμφωνο από όλα τα κράτη, στην περίπτωση που τελικά υιοθετηθεί, διότι η εμπειρία έχει δείξει ότι τα κράτη προτάσσουν το εθνικό τους συμφέρον, και όχι το ενωσιακό. Ως παράδειγμα έφερε τα γεγονότα τού 2011, όταν οι αραβικές εξεγέρσεις είχαν ως αποτέλεσμα να αποβιβαστούν χιλιάδες Λίβυοι και Τυνήσιοι στην Λαμπεντούζα. Η Ιταλία τούς προμήθευσε με τρίμηνες ανθρωπιστικές άδειες, και τους επιβίβασε σε τραίνα με προορισμό την Γαλλία, η οποία έκλεισε τα σύνορά της κατά παράβαση τού Κώδικα Συνόρων Σένγκεν, «ακυρώνοντας» με αυτόν τον τρόπο το μεγάλο κεκτημένο τής ελεύθερης διέλευσης των εσωτερικών συνόρων τής ΕΕ. Ακολούθησαν η Δανία, η οποία έκλεισε τα σύνορά της με την Σουηδία, και η Αυστρία. Η περίπτωση αποτυχίας τού μηχανισμού αλληλεγγύης δια μετεγκαταστάσεων για αποσυμφόρηση τής Ελλάδας, επίσης αποδεικνύει ότι τα κράτη προτάσσουν το εθνικό τους συμφέρον, ακόμη και μετά την καταδικαστική απόφαση τού ΔΕΕ κατά Πολωνίας και Ουγγαρίας επί προσφυγής τής Επιτροπής εναντίον τους. Ο ομιλητής θεωρεί ότι η κατάσταση αυτή θα εξακολουθήσει, καθ’ όσον μερικά κράτη δεν φαίνονται να πτοούνται ούτε και από την πιθανότητα αναστολής του δικαιώματος ψήφου τους κατ’ άρθρον 7 της ΣΕΕ. Επίσης, το γεγονός ότι το 2022 εισήλθαν στην ΕΕ 330.000 παράτυποι μετανάστες, και έγιναν 880.000 αιτήσεις ασύλου, από τις οποίες μόνο 45.000 υποβλήθηκαν στην Ουγγαρία, δεν μας επιτρέπει να είμαστε αισιόδοξοι, ανέφερε ο κος Παπακωνσταντής. Κατέληξε με την διαπίστωση ότι τα κράτη, όταν διακυβεύεται το εθνικό τους συμφέρον, δεν τηρούν ούτε κανονιστικά κείμενα, ούτε πολιτικές -όχι μόνο την πολιτική ασύλου- π.χ., δεν τηρούν τους κανόνες τής Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής.
Η ΕΕ, αντί να αποκτά περισσότερα υπερεθνικά στοιχεία, αποκτά περισσότερα διακυβερνητικά. Οι συχνές συνεδριάσεις τού Ευρωπαϊκού Συμβουλίου αποδεικνύουν ότι ο διακυβερνητισμός, ήτοι το εθνικό συμφέρον, ζει και βασιλεύει στην ΕΕ.
Ο τελευταίος ομιλητής, κος Λευτέρης Παπαγιαννάκης, Διευθυντής Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες, άρχισε την ομιλία του διευκρινίζοντας ότι η μετανάστευση αποτελεί μέρος τής ανθρώπινης ιστορίας, και όχι πρόβλημα. Με την δε κλιματική αλλαγή ή κρίση θα δημιουργούνται όλο και περισσότεροι ‘κλιματικοί πρόσφυγες’, όταν συμφωνηθεί να εισαχθεί ο όρος αυτός. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, από την πλευρά της, βλέπει την μετανάστευση ως ζήτημα προς διαχείριση. Με αυτόν τον τρόπο, η συζήτηση ξεκινάει από λάθος βάση, η δε άνοδος του εθνικισμού χειροτερεύει την κατάσταση.
Ο κος Παπαγιαννάκης εξέφρασε την άποψη ότι στις διαπραγματεύσεις για το Νέο Σύμφωνο για την Μετανάστευση και το Άσυλο το Συμβούλιο και η Επιτροπή «εκβιάζουν» για την υιοθέτηση πιο συντηρητικών θέσεων, ενώ το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο «εκβιάστηκε» για να υιοθετήσει μια πιο «νερωμένη» -και πολύ προβληματική σε σχέση με την αρχική του- θέση. Αυτή η υποχώρηση του Κοινοβουλίου στις πιέσεις τού Συμβουλίου και τής Επιτροπής, κοστίζει στην ΕΕ σε όρους θεσμικής λειτουργίας τού Κοινοβουλίου, καθ΄ όσον αυτό συμβιβάζεται ή επιλέγει να συμβιβαστεί, ευρισκόμενο σε μειονεκτική θέση έναντι των δύο άλλων Οργάνων τής ΕΕ. Το γεγονός δε αυτό είναι πολύ ανησυχητικό.
Το Σύμφωνο αφορά σε διαχειριστικές διαδικασίες (π.χ., νομικές διαδικασίες, αλληλεγγύη, Eurodac), και δεν περιλαμβάνει πρόνοιες για την συμπερίληψη των προσφύγων και μεταναστών. Άρα η ΕΕ αντιμετωπίζει την μετανάστευση με όρους διαχείρισης, ως πρόβλημα. Το δε προτεινόμενο Σύμφωνο προέκυψε και έχει επηρεαστεί από την κρίση του 2015-17, η οποία, όπως τόνισε ο ομιλητής, ήταν υποδοχής και όχι προσφυγική. Επίσης, το Σύμφωνο είναι προβληματικό και ως προς την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ανεφέρθη και το ότι η Ελλάδα ήδη ελέγχεται ως προς τον σεβασμό τού κράτους δικαίου, μπορεί δε να βρεθεί υπόλογη και να της παρακρατηθούν χρήματα διότι δεν το κάνει σεβαστό.
Ο κος Παπαγιαννάκης παρατήρησε ότι η αιρεσιμότητα ως μοχλός πίεσης σε τρίτες χώρες για να δέχονται επιστροφές, είναι πολύ αναποτελεσματικός, διότι χρειάζεται μια δομημένη προσέγγιση. Εξάλλου, η αιρεσιμότητα είναι αναποτελεσματική και για τον λόγο ότι οι τρίτες χώρες προέλευσης προσφύγων -κυρίως της Μέσης ανατολής και της Αφρικής- έχουν αρχίσει να δέχονται αναπτυξιακή βοήθεια και από άλλες χώρες, π.χ., την Κίνα, οι οποίες προωθούν τα συμφέροντά τους που είναι ασύμβατα με αυτά της ΕΕ, για να κερδίσουν δύναμη και επιρροή. Έτσι, η ΕΕ δεν πρέπει να εξακολουθήσει να χρησιμοποιεί την αιρεσιμότητα / αναπτυξιακή βοήθεια ως εργαλείο, διότι αυτή δεν λειτουργεί από την στιγμή που τα δεδομένα και οι ανάγκες έχουν αλλάξει.
Ο ομιλητής έθιξε και το ζήτημα τής έλλειψης νόμιμων, ασφαλών οδών για την μετανάστευση, καθώς και το δημογραφικό ζήτημα το οποίο αντιμετωπίζει η ΕΕ. Προφανώς το τελευταίο, όντας πολύπλοκο, δεν μπορεί να λυθεί με την ένταξη των μεταναστών, διότι, αφ’ ενός χρειάζεται πολύς χρόνος, αφ’ ετέρου οι μετανάστες προσαρμόζονται στον τρόπο διαβίωσης των χωρών υποδοχής -δηλαδή και στους χαμηλούς δείκτες γεννητικότητας. Όσον αφορά την Ελλάδα, δεν υπάρχει πολιτική ένταξης, καμία κυβέρνηση δεν έχει ασχοληθεί με το θέμα, και δεν φαίνεται να υπάρχει τέτοια πρόθεση -αντιθέτως, έχει υπάρξει σαφής εναντίωση. Τα στρατηγικά σχέδια ένταξης είναι προσχηματικά, καθ’ όσον δεν περιλαμβάνουν προϋπολογισμό, χρονοδιάγραμμα, συμμετοχή των ενδιαφερομένων μερών (π.χ., της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και της Κοινωνίας των Πολιτών, την οποία η τωρινή Κυβέρνηση αντιμετωπίζει ως εχθρό και προβοκάτορα).
Συνοψίζοντας, ο κος Παπαγιαννάκης τόνισε ότι οι διαπραγματεύσεις για το Σύμφωνο είναι μια πολύ επίπονη διαδικασία, μια πολιτική συζήτηση η οποία κοστίζει στην ΕΕ σε επίπεδο θεσμικής της λειτουργίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το πολιτικά ευαίσθητο θέμα τής μετανάστευσης εργαλειοποιείται, αλλά εργαλειοποιείται ακόμη και η διαδικασία διαπραγμάτευσης τού Συμφώνου: για την Επιτροπή είναι ένα θέμα που θέλει να το κλείσει για να μην θεωρηθεί αποτυχημένη. Τέλος, ο ομιλητής εξέφρασε την άποψη ότι δεν θα καταστεί δυνατή η υιοθέτηση του Νέου Συμφώνου για την Μετανάστευση και το Άσυλο.
Μετά από την ολοκλήρωση των εισηγήσεων, ο συντονιστής, κος Στριμπής, συνόψισε τα κύρια σημεία εκάστης. Η εκδήλωση έληξε με την υποβολή ερωτήσεων εκ μέρους των συμμετεχόντων, στις οποίες απάντησαν οι ομιλητές.
