Η εξέλιξη της διεθνούς προστασίας των προσφύγων και το Κοινό Ευρωπαϊκό Σύστημα Ασύλου
1η θεματική ενότητα του Εκπαιδευτικού Σεμιναρίου “Ευρωπαϊκό δίκαιο ασύλου και προσφύγων”
Η εναρκτήρια εκδήλωση του δεύτερου εκπαιδευτικού σεμιναρίου με τίτλο «Ευρωπαϊκό δίκαιο ασύλου και προσφύγων: σύγχρονες ευρωπαϊκές εξελίξεις και συγκριτική διάσταση» που διοργανώνει το Ευρωπαϊκό Κέντρο Αριστείας Jean Monnet του Πανεπιστημίου Αθηνών σε συνεργασία με το Ίδρυμα Καλλιόπης Κούφα για την Προαγωγή του Διεθνούς Δικαίου και την Προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, και τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Δημοσίου Δικαίου (EPLO), έλαβε χώρα τη Δευτέρα 29 Ιανουαρίου 2018 στην Αθήνα. Το αντικείμενο της εκδήλωσης αφορούσε τη θεματική ενότητα «Εισαγωγή –Η εξέλιξη της διεθνούς προστασίας –Κοινό Ευρωπαϊκό Σύστημα Ασύλου (ΚΕΣΑ)».
Χαιρετισμό στην εκδήλωση απεύθυνε η Ομότιμη Καθηγήτρια Καλλιόπη Κούφα, Πρόεδρος του ομώνυμου Ιδρύματος για την Προαγωγή του Διεθνούς Δικαίου και την Προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, τονίζοντας μεταξύ άλλων ότι «το διεθνές προσφυγικό δίκαιο και ο θεσμός του ασύλου λειτουργούν στο μεταίχμιο της κρατικής κυριαρχίας και της ανθρώπινης υπόστασης και αξιοπρέπειας», και ως εκ τούτου «μερικές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις παραβιάζουν τη θεμελιώδη ευρωπαϊκή δημοκρατική αρχή της αλληλεγγύης επικαλούμενες κυριαρχικά δικαιώματα, ενώ άλλες, ανάμεσα στις οποίες συγκαταλέγεται η χώρα μας, αντιτείνουν την ανθρωπιστική τους ευθύνη, επικαλούμενες διεθνείς υποχρεώσεις που απορρέουν τόσο από το προσφυγικό δίκαιο όσο και από το κατά πολύ ευρύτερο πεδίο εφαρμογής του διεθνούς δικαίου της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», όπως ανέφερε χαρακτηριστικά.
Κλείνοντας, η κ. Κούφα διατύπωσε μια σειρά από εύλογα ερωτήματα όπως: «Θα καταφέρει άραγε η σύγχρονη κοινωνία των κρατών της Ευρώπης να δει κάποτε την παροχή της διεθνούς προσφυγικής προστασίας και του ασύλου ως ένα κοινό χρέος της Ε.Ε. στο δρόμο για περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη; Θα μπορέσει κάποια στιγμή η Ευρώπη να αξιοποιήσει συνολικά τη νέα αυτή προσφυγική κρίση αντιμετωπίζοντάς τη ως πρόκληση για επαναδιαπραγμάτευση των αξιών στις οποίες μπορεί να στηριχθεί η συνοχή του ευρωπαϊκού χώρου ώστε να μην ανακοπεί η πορεία ολοκλήρωσης του μεγάλου αυτού δημοκρατικού οικοδομήματος που ονομάζεται ΕΕ;»
Εν συνεχεία, ο δημοσιογράφος, κ. Γιάννης Πολίτης, επίτιμος Καθηγητής και Αναπληρωτής Διευθυντής του EPLO καλωσόρισε τους συμμετέχοντες στην έδρα του Οργανισμού. Αναφερόμενος στην επικοινωνιακή διαχείριση της μεταναστευτικής – προσφυγικής κρίσης από τη χώρα μας, ανέφερε ότι «σε κάθε περίπτωση επιβάλλεται η εφαρμογή των νόμων του κράτους, αλλά η κατάθεση ψυχής σε κάθε ανθρώπινη ιστορία είναι αυτή που έσωσε την εικόνα της Ελλάδας αλλά και της Ευρώπης και ανέδειξε τη μεγάλη προσπάθεια που έγινε και συνεχίζει να γίνεται από τη χώρα μας».
Η εναρκτήρια ομιλία του σεμιναρίου πραγματοποιήθηκε από τον κ. Χρήστο Ροζάκη, πρώην Αντιπρόεδρο του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και Ομότιμο Καθηγητή Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου του ΕΚΠΑ, στην οποία επισήμανε τη σημασία της εκδήλωσης στην κρίσιμη καμπή της τρέχουσας συγκυρίας, όπου το προσφυγικό – μεταναστευτικό αποτελεί ένα κεντρικό ζήτημα που απασχολεί την Ευρώπη και κυρίως τη χώρα μας σε εξαιρετικό βαθμό, προκαλώντας πολιτικές αναταράξεις.
Αναφερόμενος στη Σύμβαση της Γενεύης, υπογράμμισε ότι αυτή στηρίζεται σε τρεις άξονες: στην προστασία του πρόσφυγα, στην απουσία διακρίσεων εις βάρος του και στη μη επαναπροώθηση του ατόμου στον τόπο όπου κινδυνεύει η ζωή του και η σωματική του ακεραιότητα. «Παρά την τεράστια σημασία της, η πολύχρονη εφαρμογή της αποκαλύπτει ένα μείζονος σημασίας μειονέκτημα: την απουσία ουσιαστικού διεθνούς ελέγχου των αποφάσεων του κράτους του ασύλου, καθώς η διάταξη για τον Ύπατη Αρμοστή για τους Πρόσφυγες του απονέμει μόνο συμβουλευτικό ρόλο, αφήνοντας τεράστια περιθώρια αυτενέργειας και καταπάτησης των όρων της Σύμβασης από τα κράτη. Ως εκ τούτου, κρίνεται αναγκαία η αναθεώρησή της, αν και εκφράζεται ο φόβος ότι αυτή θα μπορούσε να οδηγήσει σε περαιτέρω εξασθένιση και όχι ενδυνάμωσή της».
«Ένα δεύτερο διαδικαστικό ελάττωμα της Σύμβασης είναι η απουσία διάταξης ατομικής προσφυγής», σύμφωνα με τον κ. Ροζάκη. «Το μόνο όπλο για τη συμμόρφωση του κράτους στα δικαιώματα που έχει ο πρόσφυγας είναι η προσφυγή στα δικαστήρια ή στους μηχανισμούς προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου που λειτουργούν παράλληλα σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο». Ενδεικτικά, αναφέρθηκε στη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σχετικά με τους πρόσφυγες και τη βασική Υπόθεση «M.S.S.» (Προσφυγή υπ’αρ. 30696/09), ενός Αφγανού ο οποίος προσέφυγε εναντίον Βελγίου και Ελλάδας, όπου το δικαστήριο κατέληξε ότι παραβιάστηκε το άρθρο 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (απαγόρευση βασανιστηρίων, εξευτελιστικής ή απάνθρωπης συμπεριφοράς). Συμπερασματικά, υπογράμμισε ότι «αν και οι διεθνείς συμβάσεις προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου δεν έχουν ως αρχικό και βασικό στόχο την προστασία του ασύλου, ωστόσο έχουν παίξει έναν καθοριστικό ρόλο σ’ αυτήν και μπορούν να αναχθούν σε ασπίδα προστασίας των αιτούντων άσυλο».
«Η Σύμβαση της Γενεύης υπήρξε σημαντική για την εποχή της και εξακολουθεί να είναι και σήμερα η κατεξοχήν διεθνής πράξη προστασίας των προσφύγων. Θεωρείται ως ο ακρογωνιαίος λίθος για την προστασία τους», τόνισε η κα Παρασκευή Νάσκου – Περράκη, αφ. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Μακεδονίας και Γραμματέας του ΔΣ του Ιδρύματος «Καλλιόπης Κούφα». Ωστόσο, η Σύμβαση παρουσιάζει κενά ως προς τις νέες κατηγορίες προσφύγων λόγω περιβαλλοντικών αλλαγών, πολέμων και εμφυλίων συρράξεων, φυσικών καταστροφών, κ.ά. Η κα. Περράκη ανέλυσε διεξοδικά τις διατάξεις της Σύμβασης της Γενεύης του 1951, καθώς και του Πρωτοκόλλου του 1967, με έμφαση στους ορισμούς, τις ρήτρες παύσης και αποκλεισμού, τους εσωτερικά εκτοπισμένους, καθώς και τις ειδικές περιπτώσεις διεθνούς προστασίας. Τέλος, εκτενής αναφορά έγινε στα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του πρόσφυγα, αλλά και στις βασικές διατάξεις προστασίας των αιτούντων άσυλο.
Το 2016 οι αρχηγοί κρατών – μελών του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών με τη Διακήρυξη της Νέας Υόρκης επανέφεραν στον Οργανισμό το θέμα των προσφύγων και των αναγκαστικών μετακινήσεων και την ανάγκη συνεργασίας των κρατών προέλευσης, διέλευσης, υποδοχής τρίτων χωρών και διεθνών οργανισμών, ενώ παράλληλα δεσμεύτηκαν για δίκαιη κατανομή βαρών των αιτήσεων ασύλου και της ένταξης των προσφύγων για όσο διάστημα χρειαστεί. Το 2017 ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ αναφερόμενος στη Διακήρυξη τόνισε ότι τα κράτη δικαιούνται να φροντίζουν τα σύνορά τους, αλλά παράλληλα υποχρεούνται να προστατεύουν και τα δικαιώματα όσων μετακινούνται.
Ο κ. Δημήτρης Γιωτάκος, προϊστάμενος Νομικών Υποθέσεων στη Γενική Διεύθυνση Μετανάστευσης και Εσωτερικών Υποθέσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σημείωσε ότι το ευρωπαϊκό κεκτημένο μετανάστευσης και ασύλου θα πρέπει να συνάδει με την πολιτική ασφάλειας στην Ε.Ε., ενώ έκανε λόγο για τους τέσσερις πυλώνες του Προγράμματος Δράσης για τη Μετανάστευση που υιοθετήθηκε το 2015 και αφορά στη μείωση των κινήτρων για παράτυπη μετανάστευση, την καλύτερη διαχείριση και διασφάλιση των εξωτερικών συνόρων, μια νέα ισχυρή κοινή πολιτική χορήγησης ασύλου καθώς και μια νέα πολιτική για τη νόμιμη μετανάστευση.
Σημαντικές χαρακτήρισε τις πέντε προτεραιότητες της μεταρρύθμισης του Κοινού Ευρωπαϊκού Συστήματος Ασύλου (2016), σχετικά με το Δουβλίνο IV: βιώσιμο και δίκαιο σύστημα προσδιορισμού του υπεύθυνου κ-μ για εξέταση ασύλου, την ενίσχυση του συστήματος Eurodac, την επίτευξη μεγαλύτερης σύγκλισης στο σύστημα ασύλου της Ε.Ε. – θέσπιση ενιαίας διαδικασίας χορήγησης ασύλου, την αποφυγή δευτερογενών μετακινήσεων εντός της Ε.Ε., μια νέα εντολή για την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Υποστήριξης για το Άσυλο (EASO), καθώς και την ενίσχυση ασφαλών και νόμιμων μεταναστευτικών οδών και επανεγκατάσταση.
Όσον αφορά τη μελλοντική αντιμετώπιση του προσφυγικού από πλευράς Ε.Ε., θα αποτελέσει κεντρικό θέμα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου που θα πραγματοποιηθεί στο Sibiu της Ρουμανίας το Μάιο του 2019 για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Απαντώντας σε ερώτηση σχετικά με την ανάγκη αναθεώρησης του Κανονισμού του Δουβλίνου, ανέφερε ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτίθεται να προτείνει να τεθεί ένας συγκεκριμένος αριθμός προσφύγων που θα πρέπει να δέχεται κάθε κ-μ ανάλογα με την ικανότητά του να τον διαχειριστεί. Όταν ο αριθμός των αιτούντων άσυλο θα φτάνει στο 150% του αριθμού αναφοράς, θα ενεργοποιείται μία κλείδα κατανομής και θα γίνονται μεταφορές σε άλλα κ-μ. Όποιο κ-μ δε θέλει να συμμετέχει, θα υποχρεούται να πληρώσει ένα πρόστιμο ύψους 250.000 ευρώ για κάθε άτομο που αρνείται να δεχθεί. Ο κ. Γιωτάκος θεωρεί δύσκολη την επίτευξη συμφωνίας τους επόμενους μήνες, παρά τις προσπάθειες που καταβάλλονται, ενώ υπενθύμισε ότι την προεδρία του Συμβουλίου της Ε.Ε. κατέχει το τρέχον εξάμηνο η Βουλγαρία και το επόμενο ακολουθεί η Αυστρία.
Η κ. Καλλιόπη Στεφανάκη, δικηγόρος και υπεύθυνη του Τομέα Νομικής Προστασίας των Προσφύγων στην Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες (ΥΑΟΗΕ) τόνισε τη νομική διάσταση της προστασίας των προσφύγων πέρα από την ανθρωπιστική υποχρέωση, αναφερόμενη στο άρθρο 14 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, κατά την οποία «Κάθε άτομο που καταδιώκεται έχει το δικαίωμα να ζητά άσυλο και να του παρέχεται άσυλο σε άλλες χώρες».
Υπογράμμισε ότι η ΥΑΟΗΕ κατέχει συμβουλευτικό ρόλο στις Κυβερνήσεις ως προς τα μέτρα που υιοθετούν για την προστασία των προσφύγων, διαμορφώνει πρότυπα για την ερμηνεία της Σύμβασης της Γενεύης και την ορθή εφαρμογή της, παρέχει υλική βοήθεια και κάλυψη βασικών αναγκών των προσφύγων σε προσφυγικές κρίσεις και διενεργεί ή συμμετέχει σε διαδικασίες αναγνώρισης του καθεστώτος του πρόσφυγα.
Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά, υπάρχουν Αντιπρόσωποι του Ύπατου Αρμοστή σε 130 χώρες όπου και απασχολούνται συνολικά 11.000 άτομα. Από την ίδρυσή της το 1951, η ΥΑΟΗΕ έχει βοηθήσει να ξαναχτίσουν τη ζωή τους πάνω από 50 εκ. πρόσφυγες, έχει τιμηθεί δύο φορές με το Νόμπελ Ειρήνης (1954, 1981) και ο προϋπολογισμός της το 2017 ανήλθε σε 3,5 δις με το 87% της χρηματοδότησης να προέρχεται από κυβερνήσεις και την Ε.Ε.
Σήμερα υπάρχουν 65,6 εκ. βίαια εκτοπισμένοι άνθρωποι παγκοσμίως, 22,5 εκ. πρόσφυγες και 10 εκ. ανιθαγενείς. Το 83% των εκτοπισμένων ανθρώπων ανά τον κόσμο φιλοξενούνται σε Αφρική, Μέση Ανατολή, Αμερική και Ασία, και μόνο το 17% σε ευρωπαϊκό έδαφος.
Χώρες υποδοχής προσφύγων είναι κυρίως η Τουρκία με 2,9 εκ, το Πακιστάν με 1,4 εκ, ο Λίβανος 1 εκ, το Ιράν, η Ουγκάντα και η Αιθιοπία. Το 55% των προσφύγων παγκοσμίως προέρχονται από μόλις τρεις χώρες (Συρία, Αφγανιστάν και Νότιο Σουδάν), ενώ περίπου 30.000 άτομα αναγκάζονται καθημερινά να εγκαταλείψουν τις εστίες τους εξαιτίας των συγκρούσεων και των διώξεων.
Στην Ελλάδα, η ΥΑΟΗΕ συνεργάζεται κυρίως με το Λιμενικό Σώμα για την παροχή ενημέρωσης σε νέο-αφιχθέντες μέσω θαλάσσης, με την Υπηρεσία Ασύλου για την συνδρομή στη διασφάλιση της ποιότητας της διαδικασίας ασύλου και συνδράμει στην εξέταση των συσσωρευμένων από προηγούμενα έτη προσφυγών των αιτήσεων ασύλου. Η κ. Στεφανάκη κατέληξε λέγοντας ότι «το στοίχημα για το μέλλον είναι η ενεργή εμπλοκή των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης Α’ βαθμού (Δήμων) στη διαχείριση του μεταναστευτικού – προσφυγικού ζητήματος».
